ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਝੂਮਦਾ ਸਰੂ….ਪ੍ਰਿੰ. ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
ਸਤਾਈ ਜੂਨ ਕੰਵਲ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਜਿਊਂਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਸਭ ਹਾਣੀ ਚਲਾਣੇ ਕਰ ਗਏ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਅਜੇ ਕਾਇਮ ਹੈ ਤੇ ਲਗਦੈ ਉਮਰ ਦੀ ਸੈਂਚਰੀ ਮਾਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੇ ਸੇਖੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਬੋਹੜ ਸੀ ਤਾਂ ਕੰਵਲ ਸਰੂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਹੈ। ਵਗਦੀਆਂ ’ਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੁਲਾਰੇ ਲੈਣ ਵਾਲਾ। ਕਦੇ ਖੱਬੇ ਲਹਿਰਾਉਂਦੈ, ਕਦੇ ਸੱਜੇ ਤੇ ਕਦੇ ਗੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੈ। ਉਹਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਲਚਕਦਾਰ, ਤਣਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਝੱਖੜ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਟ ਸਕੇ।
ਉਹ ਵੇਗਮੱਤਾ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਹਦੀਆਂ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਦਿਲਾਂ ’ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਹਣੇ ਮਾਰਦੀਆਂ ਤੇ ਆਰਾਂ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਦੀ ਕਾਵਿਮਈ ਤੇ ਭਾਵਭਿੱਜੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਾਠਕ ਪੱਟੇ। ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਉਹਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ’ ਨੇ ਹੀ ਪੱਟੀ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੇ ‘ਪੁੰਨਿਆਂ ਦਾ ਚਾਨਣ’ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ।
ਜਦੋਂ ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਨੇ ਢੁੱਡੀਕੇ ਆਉਣ ਦੀ ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਕੋਠੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਈ ਸਾਲ ਕੰਵਲ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਭਾਫ਼ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੱਢੀ। ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕੇ ਡਾ. ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਕੰਵਲ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਕੰਵਲ ਦੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕੂਇਆ ਨਾ। ਫਿਰ ਕੰਵਲ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਿਹਾ, ‘‘ਲਿਖ ਦੇ ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਐਂ।”
ਕੰਵਲ ਦੇ ਗੋਡੇ-ਗਿੱਟੇ, ਲੱਤਾਂ-ਬਾਹਾਂ ਤੇ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਸਭ ਕਾਇਮ ਨੇ। ਸਿਰਫ਼ ਸੁਣਦਾ ਹੀ ਰਤਾ ਉੱਚਾ ਜਾਂ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਕੁਝ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਹੁਰ ਨਹੀਂ। ਦਿਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਣ ਨਾਲ ਠੀਕ ਹੋ ਗਈ। ਕੱਦ ਅਜੇ ਵੀ ਛੇ ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਝੰਵਿਆਂ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਭਾਰ ਪੈਹਟ ਕਿਲੋਗਰਾਮ ਹੈ।
ਕੰਵਲ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਮਿਲਣੀ ਨਾਵਲ ‘ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ’ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਰੂਪ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਚੰਨੋ ਨੂੰ, ਸ਼ਾਮੋ ਨੂੰ, ਜਗੀਰ ਨੂੰ ਤੇ ਦਿਆਲੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਹਦੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੇ ਨਵੇਂ ਪਿੰਡ (ਢੁੱਡੀਕੇ) ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਿਥੇ ਰੂਪ ਦਾ ਖੂਹ ਚਲਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬਚਨੋ ਗੋਹੇ ਵਾਲਾ ਬੱਠਲ ਧੋਣ ਆਈ ਸੀ। ਇਹ ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਮਿਲਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਸੀ। ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੂਹ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਇਲੱਸਟ੍ਰੇਟਿਡ ਵੀਕਲੀ ਵਿੱਚ ਵਡਿਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਖੂਹ ਬੇਆਬਾਦ ਹੋ ਗਿਐ ਪਰ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਆਬਾਦ ਹੈ।
ਮੈਂ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਕਾਹਦੀ ਪੜ੍ਹੀ ਬਸ ਕੰਵਲ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਪੌਣੀ ਸਦੀ ਹੋ ਗਈ ਉਹਨੂੰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਤੇ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਿਹੈ। ਉਹਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਦਬੰਨਾ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਪੰਜਾਹ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਫ਼ਜ਼ ਲਿਖ ਦਿੱਤੇ ਨੇ! ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਉੱਠਦਾ ਬੈਠਦਾ, ਤੁਰਦਾ ਫਿਰਦਾ, ਪੜ੍ਹਦਾ ਲਿਖਦਾ, ਬੋਲਦਾ ਚਲਦਾ, ਹੱਸਦਾ ਖੇਡਦਾ, ਮਸਤੀ ਮਾਰਦਾ ਤੇ ਹੰਝੂ ਵਹਾਉਂਦਾ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾਂ। ਕਦੇ ਖੇੜੇ ’ਚ ਖਿੜਦਾ, ਕਦੇ ਉਦਾਸੀ ’ਚ ਝੂਰਦਾ। ਕਦੇ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ’ਤੇ ਜਾਂਦਾ, ਕਦੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ’ਚ ਬੋਲਦਾ। ਕਦੇ ਪੈਂਟ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ, ਕਦੇ ਲੁੰਗੀ ਲਾਈ ਹੁੰਦੀ। ਕਦੇ ਮੰਡਾਸਾ ਮਾਰਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਕਦੇ ਪੱਗ ਚਿਣ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਕਦੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ, ਕਦੇ ਪਰਨਾ ਵਲ੍ਹੇਟਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਕਦੇ ਕੰਬਲੀ ਦੀ ਬੁੱਕਲ, ਕਦੇ ਖੇਸ ਦੀ ਬੁੱਕਲ। ਕਦੇ ਧੂਣੀ ਰਮਾਉਂਦਾ, ਕਦੇ ਧੁੱਪ ਸੇਕਦਾ। ਕਦੇ ਵੱਟ ਬੰਨੇ, ਕਦੇ ਟਾਹਲੀ ਦੀ ਛਾਵੇਂ। ਕਦੇ ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਬੈਠਾ, ਕਦੇ ਝੂਲਾ ਝੂਲਦਾ। ਕਦੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨਾਲ ਕੌਡਾਂ ਖੇਡਦਾ। ਕਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਘਰ, ਕਦੇ ਬਾਹਰਲੀ ਕੋਠੀ। ਕਦੇ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਦਾ, ਕਦੇ ਸ਼ਤਰੰਜ। ਕਦੇ ਡਾਕਘਰ, ਕਦੇ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦੀ ਫਿਰਨੀ। ਕਦੇ ’ਕੱਲਾ ਬੈਠਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ। ਕਦੇ ਕੁਰਸੀ ਮੇਜ਼ ’ਤੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਲਿਖਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਆਏ ਗਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਗਿਲਦਾ।
ਸਾਲ 1967 ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰੀ ਤੋਂ ਪੱਟਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਕੋਈ ਘੱਟ ਹੀ ਪਰਤਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਨਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਪਰਤ ਪਿਆ? ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੰਵਲ ਦਾ ਮਿਹਣਾ ਦਿਲ ’ਚ ਵੱਜਾ ਸੀ ਅਖੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਨੇ ਜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਅੰਗੂਰੀ ਚਰਨੀ ਐਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਕੰਵਲ ਦੇ ਆਖੇ ਮੈਂ ਤੀਹ ਸਾਲ ਢੁੱਡੀਕੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਤੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਉਸ ਦਾ ਗੁਆਂਢੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਢੁੱਡੀਕੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤੇ ਬੰਦੇ ਮੈਨੂੰ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦਾ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਚਕਰ ਹੈ।
ਕੰਵਲ ਦਾ ਜਨਮ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦੀ ਕਪੂਰਾ ਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸ. ਮਾਹਲਾ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਦੇ ਘਰ 27 ਜੂਨ 1919 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੈਤੋ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਗਏ ਤੇ ਨਾਭੇ ਦੀ ਕੈਦ ਕੱਟ ਕੇ ਮੁੜੇ। ਉਹ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬਾਪ ਮੋਹਰਕੇ ਤਾਪ ਨਾਲ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰਿਆ। ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਛੋਟੇ ਭੈਣ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਉਹ ਚਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਪਿੰਡੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅੱਠਵੀਂ ਤਕ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਚੂਹੜਚੱਕ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਨੌਵੀਂ ਭੁਪਿੰਦਰਾ ਸਕੂਲ ਮੋਗੇ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਦਸਵੀਂ ਨੂੰ ਅਲਜ਼ਬਰਾ ਲੈ ਬੈਠਾ। ਖੇਤੀ ’ਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਅੌਖਾ ਸੀ ਸੋ ਸਤਾਰ੍ਹਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਲਵੀ ਉਮਰ ’ਚ ਮਲਾਇਆ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਜਾਗੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਆਪ ਲਿਖਦੈ, ‘‘ਦੋਨਾਲੀ ਬੰਦੂਕ ਚੁੱਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਹਿਰਾ ਦੇਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਤਨਖਾਹ ਕੁੱਲ ਪੰਦਰਾਂ ਡਾਲੇ ਤੇ ਡਾਲਾ ਓਦੋਂ ਇਕ ਰੁਪਏ ਨੌਂ ਆਨੇ ਵਿਚ ਚਲਦਾ ਸੀ। ਨੰਗ ਦਾ ਨੰਗ ਘਰ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਵਾਰਸ ਦੀ ਹੀਰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਪੈਰ ਤਾਂ ਕਈ ਪੁੱਠੇ ਚੱਕੇ ਪਰ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਮਨ ਨੂੰ ਰਾਸ ਆ ਗਿਆ…।”
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੰਵਲ ਸਵੇਰੇ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪ ਨਾਲ ਦਸ ਬਦਾਮ ਖਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਂਦੈ। ਦਸ ਕੁ ਵਜੇ ਲੱਸੀ ਦਾ ਗਲਾਸ ਪੀਂਦੈ। ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਦਾਲ/ਸਬਜ਼ੀ ਤੇ ਦਹੀਂ ਦੀ ਕੌਲੀ ਨਾਲ ਇਕ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੈ। ਇਕ ਰੋਟੀ ਰਾਤ ਦੀ। ਅੱਧੀ ਦਾਲ ਨਾਲ ਤੇ ਅੱਧੀ ਸ਼ੱਕਰ ਘਿਓ ਨਾਲ। ਆਏ ਗਏ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕੱਪ ਚਾਹ ਦੇ। ਦਵਾਈ ਉਹ ਖਾਂਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਅੱਖਾਂ ’ਚ ਈ ਪੁਆਉਂਦੈ।
ਉਂਜ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮੈਂ ਵੇਖੀ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਐਤਕੀਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖੀ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬੰਦ ਵਜੋਂ ਕੰਵਲ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਇਕ ਦੋ ਸਫ਼ੇ ਲਿਖਵਾਉਣੇ ਸਨ। ਮੈਥੋਂ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚਲੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਉਤੇ ਨੋਟ ਕਰੀ ਗਿਆ। ਕਹਿੰਦਾ ਸਵੇਰੇ ਆ ਜਾਈਂ ਤੇ ਮੁੱਖ ਬੰਦ ਲੈ ਲਈਂ। ਸਵੇਰੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਿਰ ਉਤੇ ਲੋਈ ਲਈ ਲਿਖੀ ਜਾਵੇ। ਮੈਂ ਵਿਘਨ ਪਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ।
ਕੋਠੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਗੇਟ ਕੋਲ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਰੁੱਖ ਤੇ ਬੂਟੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਦੋ ਸਰੂ ਹਨ। ਅਸ਼ੋਕ ਰੁੱਖ, ਤੂਤ, ਬਕੈਣਾਂ, ਨਿੰਮਾਂ ਤੇ ਟਾਹਲੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕੋਠੀ ਅੰਦਰ ਵੱਡੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲਾ ਸਾਗਵਾਨ ਦਾ ਦਰੱਖਤ ਹੈ। ਅੰਦਰਲੇ ਗੇਟ ਕੋਲ ਅੰਗੂਰਾਂ ਦੀ ਵੇਲ ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਹਨ। ਉਦੋਂ ਫੁੱਲ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਲਾਲ, ਚਿੱਟੇ ਤੇ ਨੀਲੇ। ਕੰਵਲ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹਦੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵੀ ਰੰਗ ਵਟਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਕੋਲ ਬਾਲਣ ਦੇ ਮੁੱਢ ਪਏ ਸਨ ਜੋ ਸੰਭਵ ਹੈ ਅੰਤਲੇ ਵੇਲੇ ਕੰਮ ਆਉਣ। ਮੈਂ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਨਿਹਾਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉੱਚੇ ਡੇਰੇ ਤੋਂ ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ ਦੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਛੀ ਉੱਡੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰਨੀ ਉਤੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ, ਟੈਂਪੂ, ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਟਰੈਕਟਰ ਹਾਰਨ ਵਜਾਉਂਦੇ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਤੋਤੇ ਤਾਰ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਪੂਛਾਂ ਹਿਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਲ ਗਾਨੀਆਂ ਤੇ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਵਗਦੀ ਆਡ ਦੀ ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਮਹਿਕ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬਾਹਰਲੇ ਰੌਲੇ ਰੱਪੇ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਕੰਵਲ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੋਲੇ ਪੈਰੀਂ ਸਾਰੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਿਆ। ਕਿਤੇ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੀ ਫੋਟੋ, ਕਿਤੇ ਮੋਨਾ ਲੀਜ਼ਾ ਦੀ, ਕਿਤੇ ਕੰਵਲ ਤੇ ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਦੀ। ਕਿਤੇ ਕਲਾ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ। ਕਿਤੇ ਹਿਰਨ ਤੇ ਹਿਰਨੀ ਦਾ ਬੁੱਤ, ਕਿਤੇ ਇਨਾਮਾਂ ਸਨਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ। ਕਿਤੇ ਉੱਘੜ ਦੁੱਘੜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਕਾਗਜ਼। ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਸਾਦਾ ਸੋਫਾ, ਸਾਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਢਾਲਵਾਂ ਦੀਵਾਨ। ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਬਹਿੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਵਿਚੇ ਲੇਖਕ, ਵਿੱਚੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਸਾਧ ਸੰਤ, ਕਾਮਰੇਡ ਤੇ ਵਿਚੇ ਖਾੜਕੂ। ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ ਜਿਸ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਸੀ:
ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ ਜਿਹ ਨਰ ਕਉ ਕੀਨੀ ਤਿਹ ਇਹ ਜੁਗਤਿ ਪਛਾਨੀ।।
ਨਾਨਕ ਲੀਨ ਭਇਓ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿਉ ਜਿਉ ਪਾਨੀ ਸੰਗ ਪਾਨੀ।।
ਕੰਵਲ ਨੇ ਮੁੱਖ ਬੰਦ ਲਿਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਾਗਜ਼ ਉਤਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਗਿਣੀਆਂ ਜੋ 38 ਸਨ ਤੇ ਇਕ ਸਤਰ ਵਿਚ 18-19 ਲਫ਼ਜ਼ ਸਨ। ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਉਹਨੇ। ਲਿਖਾਈ ਮੋਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚਿਣੀ ਪਈ ਸੀ।
ਕੰਵਲ ਅਲਬੇਲਾ, ਅਨੋਖਾ, ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਦਿਲਦਾਰ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਜਜ਼ਬਾਤੀ, ਰੁਮਾਂਚਿਕ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਲੋਹੜੇ ਮਾਰਵੀਂ ਹੈ। ਚਿੱਠੀਆਂ ਦੇ ਦੌਰ ’ਚ ਉਹਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡਾਂ ਉਤੇ ਹੁੰਦਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਹੀ ’ਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਬਣ ਸਕਦੈ। ਚਿੱਠੀਆਂ ’ਚੋਂ ਉਹਨੇ ਖੱਟਿਆ ਵੀ ਬਹੁਤ। ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਉਹਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਿਲੀ। ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੰਵਲ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜੁਆਨੀ ਵਿੱਚ ਈ ਗਿਆਨੀ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਹੀਂ ਮਾਣ ਸਕਿਆ।” ਮੈਥੋਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ‘‘ਕਸਰ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਗਿਆਨੀ ਬਣ ਕੇ ਵੀ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ!” ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਧੱਫਾ ਵੱਜਾ ਜੀਹਦੀ ਮਿੱਠੀ ਕਸਕ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ।
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਉਹਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਉਲਾਂਭੇ ਹਨ, ਮਿਹਣੇ ਹਨ, ਵੈਣ ਹਨ ਤੇ ਕੀਰਨੇ ਹਨ। ਤੜਪ ਹੈ, ਝੋਰਾ ਹੈ ਤੇ ਝੁੰਜਲਾਹਟ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਰਾਂ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬੋਲ ਕਬੋਲ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਛਪਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭੱਈਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ’ਤੇ ਅੌਖਾ ਹੈ।
ਕੰਵਲ ਹੋਰੀਂ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਸਨ। ਤਿੰਨੇ ਭੈਣਾਂ ਗੁਜ਼ਰ ਚੁੱਕੀਆਂ। ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਡਿਸਟ੍ਰਿਕ ਬੋਰਡ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਜੋ ਚਿਰੋਕਣਾ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਚੁੱਕੈ। ਮਾਂ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਜਿਉਂ ਕੇ ਪੂਰੀ ਹੋਈ। ਕੰਵਲ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ 90 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੀਵੀ। ਉਹਦੀ ਇਕ ਭਤੀਜੀ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਜੈਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਫਿਲਮਾਂ ਵਾਲਾ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਕੰਵਲ ਦਾ ਭਾਣਜਾ ਹੈ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋ. ਸੁਮੇਲ ਸਿੰਘ ਦੋਹਤਾ। ਕੰਵਲ ਦੇ ਘਰ ਚਾਰ ਧੀਆਂ ਅਮਰਜੀਤ, ਚਰਨਜੀਤ, ਕਮਲਜੀਤ ਤੇ ਰੁਪਿੰਦਰਜੀਤ ਜੰਮੀਆਂ। ਚਾਰੇ ਐਮ. ਐਸਸੀ.। ਇਕ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਦੂਜੀ ਕੈਂਸਰ ਨੇ ਖਾ ਲਈ ਤੇ ਤੀਜੀ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਰ ਗਈ। ਚੌਥੀ ਧੀ ਜੀਂਦੀ ਹੈ। ਜੁਆਈ ਭਾਈ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ ’ਤੇ ਰਹੇ। ਚਾਰ ਧੀਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜੰਮਿਆ ਕੰਵਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸਰਬਜੀਤ ਬਾਪ ਵਾਂਗ ਦਸਵੀਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਿਆ ਤੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ’ਤੇ ਦੇ ਦਿੰਦੈ। ਕੰਵਲ ਦਾ ਇਕ ਪੋਤਰਾ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਜਾ ਕੇ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਦੂਜਾ ਪੋਤਾ ਤੇ ਪੋਤ ਨੂੰਹ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਹਨ। ਕੰਵਲ ਹੁਣ ਉਹ ਪੜਦਾਦਾ ਤੇ ਪੜਨਾਨਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਐ।
ਉਹਦਾ ਲਿਖਣ ਮੇਜ਼ ਚੌਰਸ ਸਟੂਲ ਵਰਗਾ ਹੈ ਜੀਹਦੀ ਉਮਰ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਮੇਜ਼ ਨਾਲ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਕੁਰਸੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਹਲਕੇ ਫੁਲਕੇ ਕੰਵਲ ਦਾ ਭਾਰ ਸਹਿਣ ਜੋਗੀ ਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਜੜਾਕਾ ਪੈ ਗਿਆ ਪਰ ਪੱਤੀਆਂ ਤੇ ਮੇਖਾਂ ਲੁਆ ਕੇ ਕੰਵਲ ਨੇ ਫਿਰ ਬਹਿਣ ਜੋਗੀ ਕਰ ਲਈ। ਕੰਵਲ ਨੂੰ ਵਹਿਮ ਵਰਗਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਮੇਜ਼ ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਹੀ ਚੰਗਾ ਲਿਖ ਸਕਦੈ!
ਨਾਵਲ ‘‘ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ’’ ਨੇ ਜਿੰਨੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਬਣਾਏ ਉਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਵੀ ਨਾ ਬਣਾਏ ਹੋਣ। ਕੰਵਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਕਾਮਰੇਡ ਲੇਖਕ ਕਰਕੇ ਸੀ ਤੇ ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ. ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬੰਦਾ ਸਮਝਦੀ ਸੀ। ਕਦੇ ਕੰਵਲ ਨਕਸਲਬਾੜੀਆਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ’ਤੇ ਆਇਆ ਤੇ ਕਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਥਾਪੜੀ। ਕਦੇ ਹੁਸਨ ਇਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਲੁੱਟ ਖਸੁੱਟ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਭਾਰੇ। ਕਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹੋਏ ਧੱਕਿਆਂ ਦੀ ਬੂ ਪਾਹਰਿਆ ਕੀਤੀ। ਕਦੇ ਸੈਕੂਲਰ ਹੋਇਆ ਕਦੇ ਪੰਥਕ। ਕਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਦੇ ਸੁਧਾਰਕ। ਕਦੇ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨਾਲ, ਕਦੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਤੇ ਕਦੇ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਬਾਦਲ ਨਾਲ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਦਰਦ ਉਹਦੇ ਦਿਲੋਂ ਬੋਲਦੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਜੋਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹੋ ‘‘ਪੰਜਾਬੀਓ! ਜੀਣਾ ਐ ਕਿ ਮਰਨਾਂ?’’ ਤੇ ‘ਪੰਜਾਬ! ਤੇਰਾ ਕੀ ਬਣੂੰ?’’ ਉਹ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵਧੇਰੇ ਉਪਭਾਵੁਕ ਹੋਈ ਜਾਂਦੈ।
ਉਹਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖਣ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿਣਾ ਉਹਦੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਉਹਨੂੰ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਡੀ. ਲਿੱਟ. ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਦੇ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਰਤਨ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਡਮੀ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਡਮੀ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤੇ। ਸੈਮਸੰਗ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਡਮੀ ਦਿੱਲੀ ਰਾਹੀਂ ਟੈਗੋਰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ। ਕੰਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਭੋਇੰ ’ਤੇ ਝੂਮਦਾ ਸਰੂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਹੈ। ਸ਼ਾਲਾ! ਉਹ ਵਗਦੀਆਂ ’ਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਝੂਮੇ।
Dalvirsingh Contradictorysoupia Gill ਜੀ… ਸ਼ੁਕਰੀਆਂ ਉੁਸਤਦਾਂ ਕੈੱਮਟ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ …
Dalvir Gill & Friends 
ਸੰਤ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਬਨਾਮ ਮਾਡਰਨ ਮਿਸਨਰੀ ਪਰਚਾਰ
Three comments on a deleted post @ Akhoutividvan, a FB Group ( https://www.facebook.com/groups/Akhoutividvan/permalink/878931278802448/ )
ਇਹ ਕੌਣ ਹੈ ਬਈ, ਕੋਈ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਬਾਬਾ ਲੱਗਦਾ ਏ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਿੱਧੜ ਬਾਬਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਚਤੁਰ ਹੈ, ਇਸਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਵੀ ਹੋਊ ਤਾਂ 10 ਕਿਤਾਬਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਹੋ ਸਕਦੈ 10,000 ਕਿਤਾਬ ਹੀ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇ। ਕਿਸ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਸਮਝਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਹਾਂ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਕ ਜੋ ਮੌਤ ਤੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ – ਖ਼ਰਾ ਸੌਦਾ ਵੇਚਦਾਂ। ਮੇਰੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੌਦਾ ਲਵੋ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਲਾਈ ਧਰਮ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ।
ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਸਾਰੇ ਆਪੋ-ਆਪਣਾ ਕੱਚਾ-ਪਿੱਲਾ ਵੇਚੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਸਿੱਧੜਾਂ ਕੋਲ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕ ਦੀ ਵੁੱਕਤ ਦੇਖ ਕੇ ਡਾਂਗ ਦਾ ਗਜ਼ ਵਰਤ ਥਾਨ ਪਾੜ੍ਹ-ਪਾੜ੍ਹ ਸੁੱਟੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 15-20 ਸਾਲ ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਜਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹੇ ਨੇ “ਵਿਦਿਆ” ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ – ਵਿਦਿਆ ਵਾਲੇ ਨੇ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਡਾ ਗਜ਼ “ਵਿਗਿਆਨਿਕ” ਹੈ ਐਵੇਂ ਨਾ ਡਾਂਗ ਦੇ ਗਜ਼ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਜਾਵੋ । ਉਹ …
ਉਹ, ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦੇ ਐਸ ਬਾਬੇ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ।
ਕੌਣ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਬਾਣੀ ਗੂੜ ਹੈ, ਅਥਾਹੁ ਹੈ, ਬਾਤ ਅਗਮ ਕੀ ਹੈ ? ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਬਾਹਲਾ ਈ ਸਾਦਾ, ਸੱਤਵੀਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵੀ ਸੌਖਾ।
ਨਾ ਜਪੁ ਕਰੋ, ਨਾ ਸਿਮਰਨ, ਨਾ ਕੁਝ ਹੋਰ, ਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਈ ਜਾਨੇ ਓਂ, ਕੱਚੀਆਂ-ਪਿੱਲੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆ ਨੂੰ ਦੇਈ ਜਾਣੇ ਓਂ, ਸਾਡੀ ਵਾਰੀ ਕਿਉਂ ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ,ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ।
ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਭਗਤੀਆਂ ਕਰਦੇ, ਅਸੀਂ ਨੀ ਬੈਠ ਕੇ ਭੋਰਿਆਂ ‘ਚ ਧਿਆਨ ਗੁਰ-ਚਰਨਾਂ ‘ਚ ਜੋੜ ਦੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਤਰਕ ਦੇ, ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਣੀ ਹਾਂ, ਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਐਵੇਂ ਸਾਧਾਂ ਨੇ ਥੋਨੂੰ ਡਰਾਇਆ ਹੋਇਆ, ਹੈ ਕੀ ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ, ਡਿਕਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਗ੍ਰਾਮਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਿੱਖ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ? ਅਸੀਂ ਜੋ ਹਾਂ।
………………………. ਜੋਰੁ ਨ ਸੁਰਤੀ ਗਿਆਨਿ ਵੀਚਾਰਿ ॥
ਗਉੜੀ ਚੇਤੀ
ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥
ਹਰਿ ਜਸੁ ਸੁਨਹਿ ਨ ਹਰਿ ਗੁਨ ਗਾਵਹਿ ॥
ਬਾਤਨ ਹੀ ਅਸਮਾਨੁ ਗਿਰਾਵਹਿ ॥੧॥
ਐਸੇ ਲੋਗਨ ਸਿਉ ਕਿਆ ਕਹੀਐ ॥
ਜੋ ਪ੍ਰਭ ਕੀਏ ਭਗਤਿ ਤੇ ਬਾਹਜ ਤਿਨ ਤੇ ਸਦਾ ਡਰਾਨੇ ਰਹੀਐ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥
ਆਪਿ ਨ ਦੇਹਿ ਚੁਰੂ ਭਰਿ ਪਾਨੀ ॥
ਤਿਹ ਨਿੰਦਹਿ ਜਿਹ ਗੰਗਾ ਆਨੀ ॥੨॥
ਬੈਠਤ ਉਠਤ ਕੁਟਿਲਤਾ ਚਾਲਹਿ ॥
ਆਪੁ ਗਏ ਅਉਰਨ ਹੂ ਘਾਲਹਿ ॥੩॥
ਛਾਡਿ ਕੁਚਰਚਾ ਆਨ ਨ ਜਾਨਹਿ ॥
ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੂ ਕੋ ਕਹਿਓ ਨ ਮਾਨਹਿ ॥੪॥
ਆਪੁ ਗਏ ਅਉਰਨ ਹੂ ਖੋਵਹਿ ॥
ਆਗਿ ਲਗਾਇ ਮੰਦਰ ਮੈ ਸੋਵਹਿ ॥੫॥
ਅਵਰਨ ਹਸਤ ਆਪ ਹਹਿ ਕਾਂਨੇ ॥
ਤਿਨ ਕਉ ਦੇਖਿ ਕਬੀਰ ਲਜਾਨੇ ॥੬॥੧॥੪੪॥
ਇਹ ਤੱਥ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਸੱਚ ਹੈ।
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿਆਨੀ ਆਪਣੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਡਰਨ ਵਿਦਵਾਨ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਕੋਈ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ।
ਕਥਾਕਾਰ ਦਾ ਮੰਤਵ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਭਾਵ ਜਗਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ।
ਪੁਰਾਤਨ ਰੀਤੀ ਦੇ ਕਥਾਕਾਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਤੇ ਪਰਮਸੱਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਭਾਵ ਜਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਭਾਵ ਦੇ ਅੰਤ੍ਰੀਵੀ-ਸੱਚ ਉੱਪਰ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੱਥਾਂ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ( ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਵਾਲੇ ਤੱਥਹੀਣ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ) ਮੰਤਵ ਅਤੇ ਸਾਧਨ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਨੇ ਮੰਤਵ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਾਡਰਨ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਥਾਕਾਰ ਦਾ ਮੰਤਵ ਇਹੋ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਨੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਵੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗਿਆਨੀ ਧਿਆਨੀ, ਸੰਤ-ਬਾਬੇ ਆਪ ਵੀ ਝੱਖ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਇੱਕ ਜਾਦੂਗਰ ਜਿਹੀ ਹੱਥ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੁਪਰ-ਸਟਾਰ ਸਿੱਧ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਸਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਮੰਨ ਲਈਏ. ਤਾਂ
ਅਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਸਰਲੀਕਰਣ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ, ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ। … … …
ਅਜੀਬ ਅਸਮੰਜਸ ਹੈ, ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਧੀ ਵਾਲੇ ਕਥਾਕਾਰ ਲੱਗਦੇ ਸਖਸ਼ੀ-ਪੂਜਾ ਵਾਲੇ ਸਨ ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਸਨ, ਮਾਡਰਨ ਵਿਦਵਾਨ ਲੱਗਦੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਪੂਜਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਇੰਨੇ ਕੱਟੜ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਹੀਂ ਵੇਖੇ ਜਿੰਨੇ ਇਹਨਾਂ ਮਾਡਰਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਦੇਖੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਅਸ਼੍ਰਧਿਕ “ਵਲਵਲੇ” ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਚੁੱਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਿਫੈਂਡ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਸ ਕਾਸੇ ਵਿੱਚੀਂ ਅਸੀਂ ਗੁਜ਼ਰੇ, ( ਜਿਸਨੂੰ “ਕਲੋਨੀਅਲ ਡਿਸਕੋਰਸ” ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਾਬਕ-ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੇ ਬਸ਼ਿੰਦੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਅਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਪਾਸੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ) ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰ-ਸਾਖੀਆਂ, ਫਿਰ ਗੁਰੁ ਬਿਲਾਸ ਤੇ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਰੀਬਨ ਸਾਰਾ ਹੀ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਤੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਕਿਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਅੰਤ੍ਰੀਵੀ ਸੱਚ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ?।!
ਸੱਚ ਦਾ ਉਸਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਵਿਖਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ??
ਅੱਜ ਇਤਿਹਾਸ ਤਾਂ ਕੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ( hypothesis ) ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇ ਉਦੈ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਖੋਜਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਵਾਇਤਾਂ ਉੱਪਰ ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹਾਂ,
ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੇ 60ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ,
ਪਿਛਲੇ 15-20 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਹੇਠਲੀ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਯੂ-ਟਿਊਬ ਉੱਪਰ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ( Quantum Physics ) ਅਤੇ ਕੇਆਸ ਥਿਓਰੀ ( Chaos Theory ) ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਯੋਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਸਥੂਲ ਅਰਥ ਕਰਨੇ ਮੈਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਤਲਬ ਲਈ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਤੁੱਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ-ਹੁਕੂਮ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਵਾਹ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਹੱਕ਼ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ,
ਇਹ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।
ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਉਸ ਚੋਟ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਨੂਆ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੌਤ ਲਈ ਨਹਾਇਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
ਗੁਰੂ-ਸੂਰੇ ਦਾ ਤੀਰ ਸਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੀਤ ਹੈ।
ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਹੋ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਥਾਕਾਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਗੂਗਲ ਵਾਂਗ “ਜਾਣਕਾਰੀ” ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਸੰਗਤ ( ਸਰੋਤਿਆਂ ) ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਭਾਵ ਦਾ ਜਾਗ ਲਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ – ਪ੍ਰੀਤਮ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮਾ-ਭਗਤੀ ਦਾ ਭਾਵ ਜਗਾਉਣਾ।
ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕ਼ੀਮਤਾਂ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜੋ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ 1860ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਨ; ਅਤੇ, ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੁਆਰਾ 1900ਵਿਆਂ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਇਹ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਖ਼ਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਢੋਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਉਦੋਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ-ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਕੀਮਤ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1920ਵਿਆਂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਅਤੇ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਹੁੰਦਿਆਂ ਅੱਜ ਗੱਲ ਇਥੇ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਇੰਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੱਜ ਤੱਥ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ
ਪਰਿਕਲਪਨਾ ( Hypothesis ) ਪਹਿਲਾਂ – ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ।
ਇਸ ਧੜੇ ( ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਧੜਾ ਨਹੀਂ, ਟੋਲੀ ਜਾਂ ਜੁੰਡਲੀ ) ਦੇ ਪੂਜਣਹਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਛੱਡੋ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਕਾ ਲੋਕਾਂ ( ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਕਹਿ ਆਪੇ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਥਾਪੜਣ ਵਾਲੇ ਜਣ ) ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਇੰਸ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ 1960 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਛਪੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਕੇ … ਅੱਪ-ਡੇਟ ਕਰ ਲਵੋ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਜੋ ਪਿਛਲੇ 15-20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਲਿਹਾਜ਼ ਪਾਵੋ।
ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਹੈ, ਮਿਥਿਹਾਸ ਕੀ ਹੈ, ਕਵਿਤਾ ਕੀ ਹੈ, ਕਲਾ ਕੀ ਹੈ, ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਚੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕੀ ਹੈ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀਆਂ ਥਿਉਰੀਆਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੁਦਰਤੀ ਵੀ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਕੋਈ ਸੜਿਹਾਂਦ ਮਾਰਦਾ ਛੱਪੜ ਨਹੀਂ ਨਿਰੰਤਰ ਬਹਿੰਦਾ ਦਰਿਆ ਹੈ।
ਡਾ. ਕੰਵਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅਨਾਹਦ ਘਰ ਜੀ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੁਣ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਸਾਡਾ ਫਾਇਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੇਕਾਰ ਜਿਹੀ ਪੋਸਟ ਨੂੰ ਵੀ ਅਨਾਹਦ ਘਰ ਜੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਅਰਥ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਚੰਗੀਆਂ ਭਲੀਆਂ ਪੋਸਟਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕੱਢਣ ਪਾਉਣ ਨੂੰ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।
ਸਾਡੀ ਗਫ਼ਲਤ ਕਾਰਣ ਇਹਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਪਰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਜੋਗਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਾਲ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਸਭ ਦੇ ਸਿਰ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਮੌਤ ਕਾਰਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਂਦਾ, ਸਾਰੇ ਇਸ ਲਈ ਪਿੱਟਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਮੌਤ ਆ ਵੀ ਗਈ।
ਮਹਾ ਕਾਲ ਕਾਲਿ ਅਕਾਲਹ
Share this: